Historia geologiczna aktywności wulkanicznej na obszarze polski

Abstrakt

W czasach historycznych erupcje wulkanów oraz ich niszczące skutki nie przejawiały się w Polsce, ponieważ terytorium kraju znajduje się w centrum stabilnej płyty euroazjatyckiej. Jednakże liczne ślady dawnej aktywności wulkanicznej odnaleźć można w zapisie skalnym bardziej odległych w czasie epok na terenach każdego z kilku regionów geologicznych Polski: północno-wschodniego, związanego z prekambryjskim kratonem wschodnioeuropejskim, południowo- zachodniego, związanego z waryscyjską strefą Sudetów i południowego, związanego z zachodnimi Karpatami. Wulkanizm odzwierciedlał różne stadia wzmożonej aktywności tektonicznej i rozwój procesów tektoniki płyt w okresie ostatnich 2 mld lat. Najstarsze ślady wulkanizmu stwierdzone zostały w regionie Podlasia i Mazowsza, gdzie w wierceniach na głębokości ponad 1 km występują pogrążone i zmetamorfizowane lawy paleoproterozoicznych (1,84-1,80 mld lat) wulkanów związanych z łukiem wulkanicznym i dawną strefą subdukcji. Kolejny epizod wulkanizmu miał miejsce pod koniec prekambru 0,552 mld lat temu. W tym czasie, w rozległym systemie basenów ryftowych związanych z otwieraniem się wschodniej części oceanu Iapetus powstawały potężne pokrywy bazaltowe i piroklastyki. Te formacje wulkanogeniczne rozciągają się od wschodniej Polski, przez Wołyń na terytorium Ukrainy, do Mołdawii i Białorusi i reprezentują najniższą poziomo zalegającą i niezmetamorfizowaną osadową pokrywę podłoża krystalicznego. Młodsze przejawy wulkanizmu znajdujemy w skałach południowo-zachodniej Polski, szczególnie w Sudetach. Wulkanizm staropaleozoiczny (kambr-dewon) wiązał się z rozwojem kontynentalnych stref ryftowych, a później basenów oceanicznych. Świadectwem tych procesów są m.in. bazaltowe lawy poduszkowe Gór Kaczawskich i Pogórza Kaczawskiego oraz sudeckie ofiolity, w tym ofiolit Ślęży. Pod koniec paleozoiku, końcowym akcentem orogenezy waryscyjskiej i kolizji paleokontynentów Laurazji i Gondwany był intensywny wulkanizm o wieku ok. 300 mln lat. Liczne relikty stosunkowo niewielkich wulkanów zbudowanych z law i tufów ryolitowych i trachyandezytowych występują w seriach skalnych karbon i permu w rejonie Świerzawy, Wałbrzycha, Nowej Rudy. Najmłodszy wulkanizm w erze kenozoicznej wiązał się z rozwojem niewielkich, wewnątrzpłytowych, kontynentalnych stref ryftowych na północnym przedpolu Alp. Między 31 a 4 mln lat temu na Dolnym Śląsku powstało kilka pól wulkanicznych z licznymi bazaltowymi pokrywami law i stożkami wulkanicznymi, np. w rejonie Złotoryi. Z tego okresu pochodzą również wystąpienia andezytów w Pieninach. Pod względem genezy skały te są odmienne od bazaltów Dolnego Śląska i wiążą się z późnymi procesami górotwórczymi na obszarze Karpat. W bliskiej przyszłości raczej nie należy spodziewać się erupcji wulkanów w bezpośrednim sąsiedztwie naszego kraju. Jednak niedawny wybuch wulkanu Eyjafjallajökull na Islandii w 2010 r. dowiódł, że nawet niezbyt silne erupcje w bardziej odległych regionach mogą poważnie wpływać na funkcjonowanie współczesnej gospodarki i codzienne życie również w Polsce.